शेतकरी आत्महत्या रोखणारी चतुःसूत्री

आत्महत्या रोखण्यासाठी एका चतुःसूत्री कार्यक्रमाची बाजू मला अभ्यासाअंती दिसून आली आहे. अर्थात, त्यावर अजून काम करता येऊ शकते. तथापि, ही चतुःसूत्री चांगला उपाय ठरू शकेल.

केंद्र आणि राज्य सरकारला जर या चतुःसूत्री कार्यक्रमाला चौकट मानून काम करण्याची इच्छा असेल तर शेतकरी आत्महत्या थांबू शकतील. माझ्या मते या चतुःसूत्रीला स्पर्श करणा-या सध्याच्या यंत्रणा कुचकामी किंवा प्रभावहिन ठरल्यामुळे शेतकरी निराशेकडे वळाला आहे आणि त्यातून आत्महत्यांचे धगधगते कुंड पेटले आहे.

समुपदेशन हा कधीही अंतिम उपाय नाही. शेतक-याचे समुपदेश करणा-या डॉक्टरला वैफल्यग्रस्त शेतक-याच्या मनाचा शोध घेता येईल. पण, त्याला उपाय सांगता येणार नाहीत, असे मला वाटते. छिन्नमनस्कतेत सापडलेला शेतकरी मी एक अपयशी माणूस आहे, अशा भूमिकेवर टप्प्याटप्याने येतो आणि नंतर आत्महत्येकडे वळतो. मुळात या छिन्नमनस्कतेची किंवा वैफल्याच्या स्थितीला शेतक-याची शारीरिक अवस्था (असे शेतकरी कमी असावेत, असे माझे ठाम मत आहे.) जबाबदार असल्यास त्यावर काही उपाय डॉक्टर सूचवतील.

मात्र, बाह्य वातावरणाच्या प्रभावातून जर हे शेतकरी मोठया संख्येने एकटेपणा, छिन्नमनस्कता,वैफल्यतेला सामोरे जात असल्यास जगातील कोणत्याही डॉक्टरकडे शेतक-यांच्या या वैफल्यावर औषध नाही.

मी विदर्भात सहा जिल्ह्यांमध्ये फिरलो तेव्हा असे आढळून आले की बाह्य वातावरणाच्या प्रभावातूनच बहुसंख्य शेतकरी एकटेपणा, छिन्नमनस्कता,वैफल्यतेकडे झुकलेले आहेत. हे बाह्य वातावरण म्हणजेच चतुःसूत्रीचा अभाव आहे. सर्वात धक्कादायक बाब म्हणजे या चतुःसूत्रीवर कोणत्याही पक्षाकडून काम होतांना दिसत नाही. म्हणजेच, गॅंगरिन एका हाताला आणि शस्त्रक्रिया दुस-या हाताला असा पध्दतशीर कार्यक्रम गेल्या 10-15 वर्षांपासून सुरू आहे. आता शेतक-यांना दिलासा देणारं वातावरण हवं आहे.

माझ्या मते पुढे दिलेली एक चतुःसूत्री यावर प्रभावी उपाय आहे. 1) सर्व शेतमालासाठी सर्व बाजारपेठा मुक्त करणे, 2) झेडपीपासून ते राज्य शासन ते केंद्र शासन अशा यंत्रणांकडून शेतक-यांसाठी असलेल्या सर्व योजना कोणताही गैरव्यवहार न होता त्यांच्या दारात पोहोचवणं, 3) कृषी विभागाला शेतकरीभिमुख, जबाबदार करण्यासाठी कामकाजात व्यापक बदल घडवून प्रत्येक गावात कृषी खात्याचा माणूस उपलब्ध करून देणे तसेच 4) कोणत्याही शेतक-याला कोणतीही सेवा लाच न देता-घेता उपलब्ध करून देणं असा आणि हाच एकमेव पर्याय शेतक-यांना दिलासा देणारा ठरेल.

शेतक-यांना दिलासा देणारे वातावरण या चतुःसूत्रीतून तयार झाले तर हा देश माझ्यासाठी आहे आणि मी या देशाचा आहे आणि मी,माझा जीव या देशाला मोलाचा आहे, अशी भावना त्याच्या मनात तयार होऊ शकते. ही भावना पुढे त्याची निराशा कमी करू शकते. कारण, या निराशेतच आत्महत्येचे मुळं आहेत. ही निराशा केवळ या चतुःसूत्रीतून कमी होऊ शकते. या चतुःसूत्रीतील एकही बाजू लंगडी असेल तर शेतक-यांची निराशा कमी होणार नाही, यावर मला तरी कोणतीही शंका वाटत नाही.

या चतुःसूत्रीवर काही शंका असल्यास मी सकारात्मक चर्चेचे स्वागतच करीन. तथापि, त्याचा पाठपुरावा आता झाला पाहिजे.

-मनोज कापडे +91 988 11 31059 (Agri Journalist)