आईला सुखावणारी जागा अखेर सापडली

तसे पाहिले तर 72 वर्षांची माझी आई माझ्याकडे कधीच काही मागत नाही . तिला हवा असतो माझ्याकडून थोडा वेळ आणि चार गोड शब्द.

मुलाचा पैसा वाया जावू नये म्हणून औषधे संपल्याचं देखील सांगत नाही. त्यामुळे सोनं-चांदी,साडया,हॉटेलिंग असं काही तिनं मागणं खूप लांब राहिलं. या फसव्या,नटव्या आणि दिखमादार आधुनिक जगापासून तशी ती खूप दूर आहे.

औषधोपचारासाठी नाशिकमध्ये जावे लागते. मी अनेकदा तिला काही गोड-धोड खाण्याविषयी विचारले. मात्र, ती नकार देते आणि जमल्यास तर नाशिकच्या काळाराम मंदिरात नेण्याविषयी सांगते. आम्ही मंदिरात गेलो की आई खूप आनंदी होते. प्रदक्षिणा मारून मग ती मंदिरासमोरच्या भव्य दगडी मंडपाच्या रेखीव महिरपीच्या खांबाला पाठ लावून निवांतपणे बसते.

काळारामाच्या मंदिरातील रेखीव दगडी खांबाला टेकून आई का विसावते याचा शोध मला अनेक वर्ष लागला नाही. तो आता लागला आहे. मला असे कळले आहे की माझी आई गरिबा घरची तर वडील मजूर होते. दोघांचं लग्न 50 वर्षांपूर्वी नाशिकच्या काळाराम मंदिरात माळ टाकून झालं होतं. एकमेकांच्या गळ्यात लग्नमाळ टाकून दोघे जण मंदिरात किती तरी वेळ बसून होते...! याच दगडी महिरपीच्या खांबाला टेकून..!

हे असे चेहरे, की ज्यांच्या दर्शनानं उजळतो जीव...!

डॉ.विकास आमटे आणि डॉ.भारतीताई आमटे हे असे शांत,शितल,प्रसन्न,चंदनगंधाचे दोन चेहेरे पाहिले की 33 कोटी देवघराचं एकाच वेळी दर्शन झाल्याचं समाधान मिळतं. त्यांचं छायाचित्र पाहून जीव उजळून निघतो.

या दांम्पत्याच्या डोळ्यात हरणाचं प्रेम, हास्यात मोरपिसारा, चेह-यावर संधीप्रकाशाची शितलता आणि नजरेत हंबरणा-या गायीची माया आहे.

मानवतेच्या सेवेसाठी उभं आयुष्य निःसंगपणे झोकून दिलेल्या या चेह-यांच्या मनगटात मात्र हिमालयाची ताकद आहे. असे चेहरे पाहिले की मानवतेवरील श्रध्दा अजून गाढ होत जाते. असे चेहरे पाहिले की आपलं नखभर दुःख –हदयी तळाला लपवून कुणालाही आनंदानं आभाळाकडे पहात म्हणावसं वाटतः

या जगण्यावर..या जन्मावर...शतदः प्रेम करावे....! शतदः प्रेम करावे....!!

शेतक-यांच्या आत्महत्या आणि आरोग्य खाते

शेतकरी आत्महत्येच्या गहन आणि नाजूक विषयामुळे मी सतत चिंताक्रांत असतो. शेती क्षेत्रात लेखन करतांना रोजच्या उलथापालथीपैंकी अनेक बाबी या समस्येशी निगडीत असतात म्हणून ही चिंता वाढते.

शेतक-यांच्या आत्महत्या थांबवण्यासाठी राज्याचे आरोग्य खाते आता पुढे आले आहे. सर्व उपाय थकल्यानं शेतक-यांचं समुपदेश करून आत्महत्या थांबवता येतील, असं आरोग्य खात्याला वाटते आहे. मुळात, महाराष्ट्रातील 20 हजाराहून अधिक कर्मचा-यांचा ताफा असलेल्या कृषी खात्याला 24 तास 365 दिवस शेतक-यांमध्ये राहून शेतकरी आत्महत्येमागचं कारण कळलं नाही. (किंवा कृषी खात्याला कळले असल्यास आत्महत्या थांबवता आलेल्या नाहीत.) तर आरोग्य खात्याला ही समस्या काय कळणार, हा प्रश्न आहे.

शेतकरी आत्महत्या हा विषय फक्त आमचा एकटयाचा नाही, अशी भूमिका कृषी खात्याने घेतली असल्यास राज्यकर्त्यांनी ती आतून स्विकारली असावी, असे दिसते. मात्र, पुढे ठोस उपाय करण्यास राज्यकर्ते अपयशी झालेले आहेत. तसेच, काही उपाय करून देखील आत्महत्या सत्र खंडीत झालेले नाही.

अशा स्थितीत राज्याचे आरोग्य खाते आता शेतक-यांनी आत्महत्या करू नये म्हणून शेतक-यांचं कौन्सिलिंग करणार आहे. शेतक-यांच्या आत्महत्या म्हणजे कोणाच्या तरी चुका आणि दोषांचं प्रायश्चित्त आहे. या चुका आणि दोष कोणाचे हे शोधून त्याची कायमची दुरूस्ती करायला हवी. उलट शेतक-यांचं कौन्सिलिंग करणं म्हणजे कुणाचे तरी दोष झाकण्याचा प्रयत्न आहे.

दोष झाकण्याचे हे खटाटोप खरे तर दोषींना हवेच आहे. कारण, टायटॅनिकच्या चालकांना हिमनग नव्हे तर आकाश निरीक्षणात सर्वांना गुंतवून ठेवायचे आहे. म्हणूनच हे प्रयत्न म्हणजे हजारो शेतक-यांना घेऊन निघालेली ही शेकडो टायटॅनिक जहाजे आहेत, असे माझे मत आहे. आकाश निरीक्षणासाठी भरपूर दुर्बिणी पुरवल्या जात आहेत.

शेतकरी आत्महत्या रोखणारी चतुःसूत्री

आत्महत्या रोखण्यासाठी एका चतुःसूत्री कार्यक्रमाची बाजू मला अभ्यासाअंती दिसून आली आहे. अर्थात, त्यावर अजून काम करता येऊ शकते. तथापि, ही चतुःसूत्री चांगला उपाय ठरू शकेल.

केंद्र आणि राज्य सरकारला जर या चतुःसूत्री कार्यक्रमाला चौकट मानून काम करण्याची इच्छा असेल तर शेतकरी आत्महत्या थांबू शकतील. माझ्या मते या चतुःसूत्रीला स्पर्श करणा-या सध्याच्या यंत्रणा कुचकामी किंवा प्रभावहिन ठरल्यामुळे शेतकरी निराशेकडे वळाला आहे आणि त्यातून आत्महत्यांचे धगधगते कुंड पेटले आहे.

समुपदेशन हा कधीही अंतिम उपाय नाही. शेतक-याचे समुपदेश करणा-या डॉक्टरला वैफल्यग्रस्त शेतक-याच्या मनाचा शोध घेता येईल. पण, त्याला उपाय सांगता येणार नाहीत, असे मला वाटते. छिन्नमनस्कतेत सापडलेला शेतकरी मी एक अपयशी माणूस आहे, अशा भूमिकेवर टप्प्याटप्याने येतो आणि नंतर आत्महत्येकडे वळतो. मुळात या छिन्नमनस्कतेची किंवा वैफल्याच्या स्थितीला शेतक-याची शारीरिक अवस्था (असे शेतकरी कमी असावेत, असे माझे ठाम मत आहे.) जबाबदार असल्यास त्यावर काही उपाय डॉक्टर सूचवतील.

मात्र, बाह्य वातावरणाच्या प्रभावातून जर हे शेतकरी मोठया संख्येने एकटेपणा, छिन्नमनस्कता,वैफल्यतेला सामोरे जात असल्यास जगातील कोणत्याही डॉक्टरकडे शेतक-यांच्या या वैफल्यावर औषध नाही.

मी विदर्भात सहा जिल्ह्यांमध्ये फिरलो तेव्हा असे आढळून आले की बाह्य वातावरणाच्या प्रभावातूनच बहुसंख्य शेतकरी एकटेपणा, छिन्नमनस्कता,वैफल्यतेकडे झुकलेले आहेत. हे बाह्य वातावरण म्हणजेच चतुःसूत्रीचा अभाव आहे. सर्वात धक्कादायक बाब म्हणजे या चतुःसूत्रीवर कोणत्याही पक्षाकडून काम होतांना दिसत नाही. म्हणजेच, गॅंगरिन एका हाताला आणि शस्त्रक्रिया दुस-या हाताला असा पध्दतशीर कार्यक्रम गेल्या 10-15 वर्षांपासून सुरू आहे. आता शेतक-यांना दिलासा देणारं वातावरण हवं आहे.

माझ्या मते पुढे दिलेली एक चतुःसूत्री यावर प्रभावी उपाय आहे. 1) सर्व शेतमालासाठी सर्व बाजारपेठा मुक्त करणे, 2) झेडपीपासून ते राज्य शासन ते केंद्र शासन अशा यंत्रणांकडून शेतक-यांसाठी असलेल्या सर्व योजना कोणताही गैरव्यवहार न होता त्यांच्या दारात पोहोचवणं, 3) कृषी विभागाला शेतकरीभिमुख, जबाबदार करण्यासाठी कामकाजात व्यापक बदल घडवून प्रत्येक गावात कृषी खात्याचा माणूस उपलब्ध करून देणे तसेच 4) कोणत्याही शेतक-याला कोणतीही सेवा लाच न देता-घेता उपलब्ध करून देणं असा आणि हाच एकमेव पर्याय शेतक-यांना दिलासा देणारा ठरेल.

शेतक-यांना दिलासा देणारे वातावरण या चतुःसूत्रीतून तयार झाले तर हा देश माझ्यासाठी आहे आणि मी या देशाचा आहे आणि मी,माझा जीव या देशाला मोलाचा आहे, अशी भावना त्याच्या मनात तयार होऊ शकते. ही भावना पुढे त्याची निराशा कमी करू शकते. कारण, या निराशेतच आत्महत्येचे मुळं आहेत. ही निराशा केवळ या चतुःसूत्रीतून कमी होऊ शकते. या चतुःसूत्रीतील एकही बाजू लंगडी असेल तर शेतक-यांची निराशा कमी होणार नाही, यावर मला तरी कोणतीही शंका वाटत नाही.

या चतुःसूत्रीवर काही शंका असल्यास मी सकारात्मक चर्चेचे स्वागतच करीन. तथापि, त्याचा पाठपुरावा आता झाला पाहिजे.

-मनोज कापडे +91 988 11 31059 (Agri Journalist)  

पर्यावरणमित्र शेखर गायकवाड यांची मुलाखत

"वन महोत्सवातून मला वृक्षारोपण नव्हे तर 10 हजार –हदयात निसर्गप्रेम निर्माण करायचंय..!"

…………………………………………………………

जागतिक पर्यावरणदिनाच्या निमित्ताने नाशिकमध्ये 10 हजार नागरिकांना एकत्र आणण्याचं शिवधनुष्य उचलून 10 हजार झाडांचं एकाच वेळी रोपण करण्याची एक ऐतिहासिक घटना येत्या 5 जूनला घडणार आहे. या घटनेचे शिल्पकार ठरू पाहणारे सामाजिक भान असलेल्या तरूणाईच्या गळ्यातील ताईत बनलेले नाशिकचे पर्यावरणमित्र शेखर गायकवाड यांच्याशी साधलेला हा मुक्त संवाद.

प्रश्नः आयटी,इंडस्ट्री,टेक्नॉलॉजी, स्मार्ट सिटी अशा व्याख्यांनी आज नागरिक गुरफटून जात असतांना तुम्ही वृक्षारोपणाची सामुहिक संकल्पना राबवायला निघालेला आहात. तुमची नेमकी भूमिका सांगाल का..?

श्री.गायकवाड- होय. तुम्ही म्हणता तशाच व्याख्यांनी माझा निसर्ग-माझी झाडे-माझे पक्षी-लता-वेली आज ओरबाडून काढली जात आहेत. झाडांची कत्तल करून आजचे दिवाणखाणे सजवले जात आहेत. निसर्गाची लूट करता करता तो आता शेवटच्या घटकेकडे निघाल्याचे मला सतत जाणवतेय. म्हणून मी म्हणतो की आता नागरिकांनी निसर्गाकडून घेणं थांबवावं आणि देणं सुरू करावं.

मला भीती वाटते ती पुढच्या पिढ्यांची. काय बघतील ती मुलं ? कुठं सापडतील माझी झाडे आणि पक्षी त्यांना ? पुस्तकात ? अर्थात पुस्तकेही नसतील. मला वाटते केवळ व्हिडिओ क्लिप दाखवली जाईल या पिढीला. आजच्या पालकांनी निसर्गाविषयी स्वतःमध्ये जागृती घडवून आणायला हवी. चांगल्या नोक-या, गाडया,बंगले म्हणजे जीवन नव्हे. तुमची मुले ही केवळ कार्टूनसारखी वाढवू नका. पैसा हा तुमच्या जिवनाचे ध्येय कधीच नसावे. आनंदी जीवन हेच मानवी ध्येय आहे आणि तो आनंद केवळ निसर्गात आहे. त्यामुळेच सामान्य रिक्षाचालकापासून ते उद्योजकाला देखील पर्यावरणाचं महत्व कळावं म्हणून मी 10 हजार नागरिकांकडून 10 हजार झाडे लावण्याची संकल्पना मांडली.

तुमच्या झगमगाटी जिवनाला वाळवी लागली आहे. ती निघावी आणि जिवनाचं मुलभूत अंग कळावं म्हणून आम्ही 5 जून रोजी नाशिकमध्ये वन महोत्सव भरतोय.

प्रश्नः पर्यावरणाची कत्तल इतक्या मोठया प्रमाणात होतेय की एक वन महोत्सव हा त्यावर अंतिम उपाय ठरत नाही.

श्री.गायकवाड- अगदी बरोबर आहे तुमचं म्हणणं. पण, मला वन महोत्सवातून 10 हजार झाडं लावायची नाहीत तर 10 हजार –हदय घडवायची आहेत. ही –हदय पर्यावरणप्रेमानं भरलेली असतील. त्यातून 10 हजार कुटुंबांना पर्यावरण कळावं, हा माझा हेतू आहे. 10 हजार झाडे मी आणि आमचा ‘आपलं पर्यावरण’नावाने काम करणारा ग्रुप देखील केव्हाही लावू शकतो. आम्ही ती झाडं जगवू देखील दाखवू. पण, इथे माझा हेतू मन घडवण्याचा आहे. आम्हाला आनंदी जिवनाची गुरूकिल्ली लोकांना द्यायची आहे. ती किल्ली निसर्गात आहे. ती किल्ली झाडांजवळ,पशुपक्ष्यांजवळ असल्याची याची जाणिव मला लोकांना करून द्यायची आहे. म्हणून हा वन महोत्सव आहे.

आज नाशिकमध्ये कुणी झाडं तोडलं तर 3-4 लोकं जमा होतात पण उद्या वन महोत्सवातून जागृती झाली तर तेच 40-50 माणसं झाड वाचवण्यासाठी पुढे येतील. मला या शहराच्या भोवती चारही दिशांना जंगल तयार करायचं आहे. त्यालाच मी देवराई म्हणतो. तेथे माझे पक्षी आनंदानं राहतील. निसर्गातच देव आहे हे मला लोकांना सांगायचं आहे. पूर्वी देवराया होत्याच. देवराई म्हणजे काय तर झाडांच, पशूपक्ष्यांचं ठिकाण. अशा देवराया मला नाशिकच्या चारही दिशांना तयार करायच्या आहेत.

प्रश्नः किती सुंदर आहे संकल्पना तुमची. पण, गायकवाड साहेब.. तुम्ही या अभिनव उपक्रमासाठी नाशिकचीच का निवड केली..?

श्री.गायकवाड- मी पर्यावरणाच्या उपक्रमाला नाशिकमध्येच सुरूवात केली. नाशिककरांनी मला भरभरून साथ दिली. माझ्या गोदाघाटविरोधी आंदोलनाला नाशिककरांनी भक्कम पाठिंबा दिला. याच शहरातील पर्यावरणप्रेमींमुळे मी आतापर्यंत 1 लाख झाडे गेल्या दोन दशकात लावू शकलो. 13 हजार पक्ष्यांची घरटी मला वाटता आली. माझ्यावर प्रेम करणारा ‘आपलं पर्यावरण’ नावाचा सोन्यासारखा ग्रुप मला इथेच मिळाला आहे.

अर्थात, हा नाशिकचाच वन महोत्सव नाही. तो सा-या महाराष्ट्राचा आहे. राज्याच्या अनेक भागातून पर्यावरणप्रेमी या दिवशी नाशिकमध्ये येत आहेत. मला वृक्षारोपणाचा आणि पर्यावरणप्रेमाचा एक नाशिक पॅटर्न तयार करायचा आहे. तो अवघ्या राज्यभर राबवला जावा, अशी माझी इच्छा आहे. 

वन महोत्सव ही संकल्पना मी नाशिक पुरती मर्यादित धरलेली नाही. नागरिकांमध्ये झाडे लावण्याची स्पर्धा लागावी, अशी माझी इच्छा आहे. नाशिकच्या वन महोत्सवात 10 हजार झाडे लागली; मग उद्या ठाणे जिल्ह्यात वन महोत्सव झाल्यास ठाणेकरांनी 20 हजार झाडे लावण्याचं उद्दिष्ठ ठेवावं असं मला वाटतं. मी ठाण्यात काय कुठेही झाडं लावण्यासाठी जाईन.

या कार्यक्रमाला आम्ही राजकीय लोकांना देखील मुद्दाम निमंत्रित केलं आहे. त्यांना आम्हाला हेच दाखवायचं आहे की लोकांना पर्यावरण, निसर्ग आवडतो. फक्त निसर्ग जतन करणारी धोरणं राज्यकर्त्यांनी राबवायला हवीत. मग ती महापालिका, झेडपी असो की ग्रामपंचायत किंवा मंत्रालय. राज्यकर्त्यांनी ठरवलं तरच निसर्ग वाचणार आहे. कारण, लोकांकडे ताकद असली तरी शासनाकडे पैसा आणि कायदा आहे. त्यामुळे निसर्गाचं रक्षण आणि संवर्धन शासनाकडून अधिक वेगानं होऊ शकतं.

राज्याचे मुख्यमंत्री देखील पर्यावरणप्रेमी असल्याचं मला कळल्यानंतर त्यांनी देखील या वनमहोत्सवात यावं, याकरीता मी प्रयत्न सुरू केलेत. येतांना सीएम साहेबांनी फक्त 5 लिटरची पाण्याची कॅन झाडाला पाणी टाकण्यासाठी आणावी, असा माझा आग्रह आहे. कारण, त्यांची ही छोटीशी कृती हाच लोकांसाठी मोठा संदेश असतो.

वन महोत्सवातून हे देखील दाखवायचं आहे की वृक्षारोपण ही अवघड बाब नाही. 4-5 हजार झाडे लावण्यासाठी शासनाला इरवी खूप प्रक्रिया राबवाव्या लागतात. इथे लोक एकत्र आल्यास एका रात्रीत डोंगर हिरवा होऊ शकतो. तेच वन महोत्सवातून आम्हाला सिध्द करायचं आहे. झाडं देखील कशी व्यवस्थित लावण्याची आवश्यकता असते; अन्यथा ग्रीन डेझर्ट तयार होतात, हे देखील मला शासनापर्यंत पोहोचवायचे आहे.

प्रश्नः सर, तुम्ही ग्रीन डेझर्ट ही संकल्पना सांगितली. ती जरा विस्तारानं समजावून सांगाल का आम्हाला ?

श्री.गायकवाड- चुकीच्या वृक्षारोपणातून काही ठिकाणी ग्रीन डेझर्ट तयार होत आहेत. कोणतीही झाडं चुकीच्या पध्दतीने एकाच ठिकाणी लावल्यास त्याचा उपयोग पशु-पक्ष्यांनाही होत नाही. त्यातून पर्यावरण संतुलनही रहात नाही. काही ठिकाणी नको तितकी ग्लिरिसिडियाची झाडं दिसतात. वृक्षारोपण हे पर्यावरण पुरक हवं. अन्यथा ग्रीन डेझर्ट अवतरल्याचे दिसते. मग, आपण पक्षी दिसत नाहीत म्हणून सर्व दोष मोबाईल टॉवर, कॉंक्रिट इमारती किंवा कारखान्यांना देतो. या बाबींचा दोष आहेच. पण तो 100 टक्के नाही. ग्रीन डेझर्टमुळे देखील पशु-पक्षी नाहीसे होतात.

आज काटेरी झाड शहरात दिसतच नाही. बाभूळ,बोर ही झाडं कुणी लावत नाही. मग पक्ष्यांनी बसायचे कुठे ? त्याकरीता मी वन महोत्सवात झाडे लावतांना फुलपाखरू,वटवाघळं,मधमाशा तसेच पशुपक्ष्यांना पूरक ठरतील अशी झाडं लावण्याचं ठरवलं आहे. वड,उंबर,पिंपळ,चिंच,कडुनिंब,आंबा तेथे असेलच; पण पापडा, विलायती चिंच, बोर, काळा कुडा, कळम, सोनसावर, बाभूळ, ताम्हण, फणशी, चेरी, बुच, वड, पिंपळ, उंबर, पायर, बुच पांगारा, सीता अशोक, तूतु, बकुळ, अर्जून, शिवण, जांभूळ, बेहेडा, आवळा, सुरु, रिठा, काटे सावर, बहावा, वरस, पांढरा कुडा, सळई, सातवीन, नीम, टेम्भूर्णी, जंगली बदाम, खेड शिरणी, करंज, शंकासूर, रान जाई, कृष्णकमळ, शिंदी, करवंद, चिलार अशी नाना जातीची झाडं आम्ही लावणार आहोत. 5 जूनचा वन महोत्सव हा सर्व नागरिकांसाठी कर्तव्य,आनंद आणि अभ्यासाचा देखील विषय ठरणार आहे.

ग्रीन डेझर्टची भीती डोळ्यासमोर ठेवून योग्य वृक्षारोपण केलं तरच पक्षी येतील. मला वन महोत्सवानंतर बहरलेल्या त्या जंगलात भविष्यात हळद्या,धनेश सारखे पक्षी यावेत, असं वाटतं. त्यामुळे झाडांविषयी असलेल्या काही चुकीच्या संकल्पनांविषयी देखील आम्ही जागृती घडवून आणणार आहोत.

प्रश्नः होय, चुकीच्या संकल्पना लोकांमध्ये खूप असतात. त्यातून पर्यावरणात अडथळे तयार होतात.

श्री.गायकवाड- अगदी खरे आहे. आपल्या चुकीच्या संकल्पनांमधून अडथळाच नाही तर काही झाडेच धोक्यात आली आहेत. ‘वड,उंबर,पिंपळ खूप वाढतात आणि घरात घूसून सिमेंटचे घरही पाडतात, असा एक भ्रम लोकांमध्ये आहे. कधीही कोणत्याही झाडामुळे घर पडलेलं नाही. नाशिकमध्ये असे किती तरी जुनी घरं,वाडे आहेत की त्या ठिकाणी भव्य वड,उंबर,पिंपळाची झाडं डोलानं उभी आहेत. तुम्ही झाडांना वाढू द्या. गावाकडे खडकाळ भागांमध्ये मुळया थोडया फार पसरतात. शहरात बाकी झाडांमुळे कधीही त्रास होत नसतो. विकास कामे करतांना नियोजन केल्यास झाडे कधीच अडथळा ठरत नाहीत. लोकांनी बेधडक आपली परंपरागत झाडं मोकळ्या जागांमध्ये लावायला हवी.

दुसरं म्हणजे झाडांच पुनर्रोपण. हा एक फसवा प्रकार आहे. एक जुनं झाडं पुरतं छाटून मुळासकट उपटून दुसरीकडे नेलं तर ते जगण्याची शक्यता फार कमी असते. एखाद्या वयोवृध्द माणसाचे हात-पाय तोडून त्याला घरातून हाकलायचे आणि त्याला जंगलात खडकावर घर बांधून देत म्हणायचे की आता तुम्ही जगणार आहात. तसलाच हा प्रकार आहे. झाडांच पुनर्रोपण हा खर्चिक आणि वाईट प्रकार आहे. त्यापेक्षा आहे ती झाडं व्यवस्थित जगवा असं माझं म्हणणं आहे. रविवार कारंजा सारख्या अगदी भरवस्तीत इमारतीला लागून काही महिन्यांपूर्वी आम्ही झाडं लावली. आज ती चांगली वाढत आहेत. निसर्गाविषयीचे भ्रम दूर करणं हे देखील वन महोत्सवाचं वैशिष्टय असेल.

प्रश्नः वन महोत्सवात आणखी काय असेल?

श्री.गायकवाड- तो आनंदाचा मेऴावाच असेल. आम्ही नियोजनपूर्वक सर्व काही करतोय. तेथे एक पर्यावरण जत्रा भरवली जाणार आहे. या जत्रेत निसर्गाविषयी प्रात्यक्षिकांसह माहिती दिली जाणार आहे. झाड कसं लावावं, याच थोडक्यात प्रशिक्षण आम्ही लोकांना देणार आहोत. बरेच वृक्षप्रेमी झाड लावतांना रोपांची पिशऴी सरळ ब्लेडने कापतात. तसे केल्याने मुळं देखील कापली जातात. त्यामुळे पिशवी कशी कापावी, झाड कसे लावावे, मातीवर किती दाब द्यावा, पाणी कसे द्यावे हे देखील बघायला मिऴणार आहे.

 गांडुळपालन,मधमाशीपालन,निसर्गशेती,वनौषधींची शेती,पक्षी आणि झाडे, पक्ष्यांची घरटी कशी बनवावी, नक्षत्रवन कसे असते अशी बरीच माहिती तेथे मिळणार आहे. वनमहोत्सवात 80 वर्षांच्या आजोबांपासून ते 2 वर्षाच्या नातवापर्यंत सर्वांना काही तरी शिकायला आणि बघायला मिळावे, असा आमचा प्रयत्न आहे.

वन महोत्सवात आम्ही झाडांना नंबर देणार आहोत. त्याची माहिती देखील तेथे असेल. आपण लावलेले झाड ते हेच, याची आठवण नागरिकांना सदैव रहावी म्हणून योग्य ते नियोजन आम्ही करणार आहोत.

प्रश्नः सर खूपच छान... दुसरं म्हणजे आपल्या वन महोत्सवात शासकीय किंवा इतर काही संघटनांचा सहभाग कसा आहे ?

श्री.गायकवाड- अतिशय चांगला सहभाग आहे. नाशिकचे मुख्य वनसंरक्षक अरविंद पाटील खूप तळमळीने मार्गदर्शन करीत आहेत. लोकांचा सहभाग पाहून ते चकित झालेत. त्यांची पूर्ण यंत्रणा आमच्या पाठिशी उभी आहे.

नाशिकच्या क्रेडाई संघटनेचा मी ऋणीच आहे. कारण क्रेडाईचे अध्यक्ष जयेश ठक्कर हे स्वतः पर्यावरणप्रेमी असून वन महोत्सवाच्या 40 एकर जागेला कुंपण घालण्यासाठी त्यांनी 5 लाख रुपये मंजूर केले आहे. हेतू हाच की एकाही झाडाचं कुंपणाअभावी नुकसान होऊ नये. प्लंबिग असोसिएशन देखील मदत करते आहे. आम्हाला 1 किलोमीटर अंतरावरून झाडांसाठी पाणी आणायचं आहे. त्याचा खर्च देखील दाते करणार आहेत. आमच्या ग्रुपमध्ये रमेश अय्यर म्हणून ज्येष्ठ नागरिक आहेत. त्यांनी स्वतःच्या परिवारातूनच एक लाख रुपये उभे केले आहेत. त्यामुळे आम्हाला पर्यावरण पुरक झाडांची खरेदी बाजारातून करण्याची ताकद मिळाली आहे.

आम्ही वन महोत्सव झाल्यावर देखील त्या जागेची काळजी घेणार आहोत. तेथे कुंपण, सुरक्षा, पाणी पुरवठा अशी दीर्घकाळ व्यवस्थापनाची कामं करावी लागणार आहेत.  

वन महोत्सवाच्या निमित्तानं खूप कामं मला आणि माझ्या टिमला करावी लागतात. पण, कुणालाही थकवा येत नाही. लोकांचं पर्यावरण प्रेम पाहून मला चार हत्तींचं बळ मिळतं. नाशिकमध्ये जशी दरवर्षी मॅरेथॉन स्पर्धा भरते; तसा वन महोत्सव भरवला जावा, निसर्गाचं संवर्धन त्यातून व्हावं, अशी माझी इच्छा आहे.

लोक निसर्गाच्या सानिध्यात असावेत. लोकांनी निसर्गाला समजावून घ्यावं आणि आनंदी जिवनाची गुरूकिल्ली मिळवावी, हेच माझं स्वप्न आहे. आणि वन महोत्सवाविषयी लोकांमध्ये तयार झालेला उत्साह पाहून माझे स्वप्न सत्यात उतरेल याचीही खात्री मला वाटते.

मलाखत संपते. मलाखतकार शेवटी म्हणतोः   खूप छान..तुमच्या वन महोत्सवाला आमच्या मनापासून शुभेच्छा. तुमच्या पर्यावरणप्रेमाची ही लाट राज्यभर पसरावी, अशी आम्ही सदिच्छा देतो आहोत.

(हसत-हसत) श्री.गायकवाड- धन्यवाद. मिडियाच्या शुभेच्छा आमच्या कार्यासाठी खूप महत्वाच्या ठरल्या आहेत. आमचा संदेश शेवटी तुमच्यामुळेच लोकांपर्यंत पोहोचतो आहे. सोशल मिडिया असो की प्रिंट, इलेक्ट्रॉनिक मिडिया असो की रेडिओ, हा वन महोत्सव तुम्ही लोकांनीच घराघरात पोहोचवला आहे. मिडियाच्या सर्व मंडळींना मी आताच वन महोत्सवात निमंत्रित करतोय. तेथे प्रत्येक पत्रकाराचं आणि त्याच्या परिवाराचं देखील एक झाडं असावं असं मला वाटतं. कारण शेवटी एक माणूस पर्यावरण प्रेमी असला तर त्याच घर पर्यावरण प्रेमी बनतं; पण एक पत्रकार जर निसर्गप्रेमी बनला तर हजारो वाचक पर्यावरण प्रेमी बनतात.

-समाप्त

                                                                                           (मुलाखत-मनोज कापडे, नाशिक)

नाशिकचे सुंदरलाल बहुगुणा

      

उत्तर भारतात 1974 मध्ये झाडे वाचवण्यासाठी सुंदरलाल बहुगुणा नावाच्या सामान्य माणसाने दिलेल्या लढयामुळे भारतीय पर्यावरण चळवळीचा इतिहास रचला आहे. त्यातून अनेक चळवळी उभ्या राहिल्यात. आजही त्या सुरूच आहेत. महाराष्ट्रातील पर्यावरण चळवळीचा भविष्यात मागोवा घेतांना नाशिकचे पर्यावरणप्रेमी शेखर गायकवाड यांचा उल्लेख आदरानं करावं लागणार आहे. 

एक सामान्य मराठी माणूस म्हणून श्री.गायकवाड यांनी लोखंडी वेल्डिंग कामातून आयुष्याची सुरूवात केली. मात्र, दिवसभर घण-हातोडा हाताळून घामातून मिळालेला पैसा हा माणूस झाडे लावण्यात खर्च करीत गेला. गेल्या 18 वर्षांपासून ते नाशिक आणि आसपासच्या प्रांतांमध्ये झाडे लावत आहेत. सुरूवातीची अनेक वर्ष लोकांच्या अंगणात जावून खड्डा खोदणं, झाड लावणं आणि त्याला पाणीही स्वतःच घालण्याचं गाडगेबाबांसारखं काम श्री.गायकवाड यांनी केलं. आता त्यांच्या या पर्यावरणप्रेमाचा रथ ओढण्यासाठी असंख्य सारथी तयार झाले आहेत.

झाडांसाठी देहभान हरपलेल्या श्री.गायकवाड सरांनी आपल्या कतृत्वातून आतापर्यंत 1 लाखाच्या आसपास झाडं लावलीत. पक्ष्यांसाठी 13 हजाराहून अधिक घरटी वाटली आहेत. आजवर हजारो जखमी पक्ष्यांवर उपचार करून जीव वाचवले आहेत.  त्यांनी आपल्या घरीच जखमी पक्ष्यांसाठी उपचार-निवारा केंद्र उघडलं आहे.

दोन महिन्यांपूर्वी ज्येष्ठ समाजसेवक डॉ.प्रकाश आमटे आणि डॉ.मंदाताई आमटे आवर्जुन श्री.गायकवाड सरांकडे गेले. त्यांच्या वृक्ष चळवळीचं दोघांनी भरभरून कौतुक देखील केलं.

आता येत्या 5 जून रोजी जागतिक पर्यावरण दिनाच्या निमित्तानं नाशिकमधील सातपूरच्या डोंगरी भागात पर्यावरणप्रेमी श्री.गायकवाड यांनी 10 हजार लोकांना जमवण्याचा संकल्प केला आहे. 10 हजार नागरिक एकाच वेळी 10 हजार झाडं लावणार आहेत. राज्याच्या पर्यावरण चळवळीतील ही एक ऐतिहासिक घटना असेल. ते नाशिकचे नव्हे तर या देशाचे दुसरे सुंदरलाल बहुगुणा ठरावेत, अशी इच्छा व्यक्त करीत पर्यावरणप्रेमी त्यांना आता ‘दसहजारी’ शुभेच्छा देत आहेत...!