सामान्य मराठी माणूस आणि फोर्ड मोटार

सामान्य,प्रामाणिक,पापभीरू,चाकरमान्या मराठी माणूस म्हणून मी शिक्षक श्री.संजय जाधव यांना भेटत असतो. त्यांना भेटल्यानंतर आपल्यातील पापभिरूतेची पातळी आणखी वाढवून घेण्याचा हेतू असतो.

जिल्हा परिषदेच्या शाळेत लहान मुलांना शिकवण्याचं काम करणारे श्री.जाधव सर काही वर्षांपूर्वी इमारतींच्या बांधकामावर मजूर म्हणून कामाला जात असत. फाटलेल्या पॅंटवर मिळेल ते काम करीत; पण ते शिकत राहिले.

शिक्षक बनल्यावरही सरांच्या हातात छडी कधी आली नाही. छडीऐवजी सरांच्या खिशात चॉकलेट असतात. सरांचं पर्यावरणावर, पशुपक्ष्यांवर प्रेम आहे. शाळेत एखादा जखमी पक्षी सापडला की त्यांच्या उपचारासाठी सर काम सोडून शहराकडे धाव घेतात.

एकेकाळी फाटकी चप्पल, तुटकी सायकल वापरणारे जाधवसर कधी-कधी शिकवतांना मुलांना सांगत की ‘हेनरी फोर्ड यांनी मोटारीचा शोध 100 वर्षांपूर्वी लावला होता.’

फोर्ड मोटारीची कहाणी सांगतांना ती आपल्याही दारात असावी, असं स्वप्न सरांना पाहिलं. आयुष्यभर एसटीतून फिरणा-या वयोवृध्द आईला फोर्ड मोटारीत बसवावं, असं सरांना वाटून राही.

आनंदाची बाब म्हणजे गेल्या महिन्यात सरांनी कर्ज काढून फोर्ड मोटार विकत घेतली. शोरूममध्ये मलाही नेले होते. सरांच्या डोळ्यात कमालीचा आनंद होता. मी स्वतः दार उघडून सरांना मोटारीत बसवले. सरांना अजुनही गाडी चालवता येत नाही. मात्र, एक स्वप्नपूर्ती झाली आहे.

आयुष्याच्या रंगमंचावर सरांनी अनेक भूमिका प्रामाणिकपणे केल्या. त्यांनी गवंडयाच्या हाताखाली बिगा-याचे काम केले, त्यांनी रस्त्यावर बॉलपेन विकले, त्यांनी दारोदार फिरून ऊसळ-मटकी विकली,सरांनी पिग्मी एजंटचं काम केलं. ते सुताराच्या हाताखाली रंधा मारत होते. लहान मुलांसाठी ते पोंगे देखील विकत होते.

एका मराठी मजुराच्या हाती खडु-फळा येतो आणि नंतर तो फोर्ड मोटारीचा मालकही बनतो. हल्ली मोटारीचे मालक कोणीही होतात. मात्र, जाधव सरांसारखा प्रामाणिक-कष्टाळू-दयाळू मालक दुर्मिळच...!

रक्त आटतं...म्हणून दुधाला घट्ट साय येते

उन-वारा-थंडी-पावसात 365 दिवस दुध वाटणारे शेतकरी श्री.दिलीप लक्ष्मण शिंदे हे श्रमशक्तीचं एक आदर्श रुप आहे.

नाशिकच्या गोदाकाठी त्यांची शेती-गोठा आहे. मी त्यांच्या गोठयाचे दर्शन घेऊन आलो. त्यामुळे मन प्रसन्न झाले आहे.

गोठयातील कामे करण्यासाठी श्री.शिंदे हे रोज सकाळी चार वाजताच झोपेतून उठतात. शेण-गोमूत्र काढून वैरण टाकून ते सकाळी साडेपाचला दुध काढण्यास सुरूवात करतात. बारा म्हशींचे दुध काढण्यासाठी दीड-दोन तास लागतात.

80 लिटर दूध काढल्यानंतर श्री.शिंदे सकाळी मोटरसायकलवर शहराकडे निघतात. 15 किलोमीटरच्या वर्तुळात 70 घरे फिरून दुध वाटल्यानंतर ते घरी परतल्यानंतर सकाळी 9 ते 11 पुन्हा गोठयाची सफाई,जनावरांना धुणे, कडबा-ढेप तयार करून जनावरांना देणे अशी कामे करावी लागतात.

पहाटे चार वाजता उठलेला हा माणूस दुपारी बारा वाजता कामातून थोडासा मोकळा होतो. जेवण करून पुन्हा द्राक्षबागेसहीत हळद,आले,कोथिंबिरीची शेतीची कामे ते करतात.

दुपारनंतर पुन्हा गोठयात येता. भरपूर कामे करून संध्याकाळी पुन्हा दुध काढून रात्री परत लोकांच्या घरी फिरून दुध वाटतात. श्री.शिंदे रोज पहाटे चार ते रात्री दहा वाजेपर्यंत शेती आणि गोठयाची कामे असे वर्षानुवर्षे करीत आहेत.

‘मी कधीही कोणत्याही म्हशीला इंजेक्शन टोचून दूध काढले नाही. कसायाला कधीही जनावर विकले नाही. दुधात भेसळ केली नाही. ग्राहकाशी उद्धट बोललो नाही.’ असे ते सांगतात.

हा माणूस फक्त कष्टाळूच नाही तर नीती-सचोटी-प्रामाणिकपणावर श्रध्दा ठेवणारा आहे. आई-वडीलांना ते देव मानतात.

दुधाच्या व्यवसायामुळे ते सभा-समारंभ-सिनेमा-नाटक-जत्रा-यात्रा-पिकनिक असे कुठेही जात नाहीत.

घमेल्यात शेण गोळा करता करता श्री.शिंदे म्हणाले, “साहेब...मी कष्ट करतो..रक्त आटवतो..म्हणून माझ्या दुधाला घट्ट साय येते..!

कचराकुंडीतील पेनची कहाणी

मी साध्या शाळेत शिकत होतो. घरची गरिबी होती. शाळेत गुरूजींनी सांगितले की शाईचा पेन वापरल्यास अक्षर चांगले येते. वर्गात चांगली परिस्थिती असलेल्या मुलांनी नंतर सोनेरी टोपणाचे काळ्या रंगाचे शाईचे पेन आणले होते.

माझ्याकडे साध्या कांडीचा पेन होता. शाईचा पेन घरातून मिळण्याची शक्यता नव्हती. कारण तो वडिलांकडेही नव्हता.

माझा मित्र राजूने मग युक्ती सांगितली. तो म्हणाला की, ‘शाईचा पेन मिळू शकतो पण फिरावे लागेल.’ मी होकार दिला.

त्याने दुस-याच दिवशी मला गावाकडून शहराकडे नेले. आम्ही पायी गेलो. त्यानंतर एका सरकारी कॉलनीच्या पाठीमागे नेले. कॉलनी मोठी होती. तेथे सात-आठ कचराकुंडया होत्या.

राजू म्हणाला की, ‘आता तुला तुझा पेन फुकट मिळेल. या कचराकुंडया आपण दोघांनी चाळायच्या. इकडं गावाकडची माणसं येत नाही. कोणी कोणाच्या ओळखीचं नाही. तू पेन शोध- मी माझ्या वस्तू शोधतो.’

कचराकुंडया चाळण्यात राजू पटाईत होता. तो प्लास्टिक,तारा,लोखंड,काचेच्या बाटल्या अशा वस्तू बाजुला काढीत असे. त्याच त्याच्या वस्तू होत्या. मला तुटलेले पेन,संपलेल्या रिफिल सापडत असत. मात्र, माझ्या डोळ्यासमोर सोनेरी टोपणाचा काळ्या रंगाचा शाईचा पेन होता.

पुढे मग राजूने काही मुला-मुलींच्या ओळखी करून दिल्या. ते झोपडपट्टीतून येत असत. आम्ही रविवारी मात्र दिवसभर कचराकुंडया चाळत असू. राजू त्या वस्तू विकून आम्हाला खाऊ देखील द्यायचा.

कचराकुंडयांची कामे उरकल्यावर आम्ही पाटामध्ये अंघोळीला जात असू. मला पोहता येऊ लागले. केवळ पेनमुळे मी कचराकुंडया चाळायला येतो, असे राजूच्या लक्षात आले होते.

अनेक महिन्यानंतर मला माझ्या स्वप्नातला पेन कचराकुंडीतच सापडला. मी आनंदाने उडालो. मी पेन वडिलांनाही दाखवला. नवाकोरा पेन सापडल्यानं मी राजूची साथ सोडली. त्यानेही मला नंतर कधी विचारले नाही.

पुढे मी सातवीला गेल्यानंतर झोपडपट्टीतील ती कचराकुंडी चाळणारी मुले पाटावर भेटली. ती मुले म्हणाले की, ‘राजू कुठेतरी निघून गेला आहे. कुठे गेला ते माहिती नाही. पण, तुला कचराकुंडीवर सापडलेला पेन राजूनेच नाशिकच्या दुकानातून विकत आणला होता. तो आदल्यादिवशी त्याने कुंडीत टाकला होता.’

आज कुठेही कचराकुंडी दिसली की मला राजू आठवतो आणि पेन देखील..!

कळसुबाईच्या भेटीला औदुंबर गेला..!

रुदन माझा मोठा मुलगा आहे. तो आठवीत शिकतो. शिक्षणाच्या बाततीत मी त्याच्यावर फारसा दबाव आणत नाही. त्याने अभ्यास सांभाळून स्वच्छंदी जगावे, असे मला वाटत असते. तसे जगण्याचा त्याचाही प्रयत्न असतो.

रुदनने यंदा अनोख्या पध्दतीने ‘जागतिक पर्वतदिन’ साजरा केला. त्याने ‘वर्ल्ड माऊंटेन डे’चे निमित्त साधून कळसुबाईवर वृक्षारोपण केले.

समुद्रसपाटीपासून 1646 मीटर उंची असलेले कळसुबाई म्हणजे महाराष्ट्राचे एव्हरेस्ट. एकेकाळी दाट वनराई आणि वन्यप्राण्यांचा वावर असलेल्या कळसुबाई पर्वताची पर्यटकांकडून अवहेलना होत आहे.

खरे तर निसर्गाचे दूत म्हणून पर्वत उभे आहेत. त्यावरील जैवसंपदेचे रक्षण करण्यासाठी मानवाने पुढाकार घेण्यासाठी युनोस्कोने ‘वर्ल्ड माऊंटेन डे’ घोषित केला आहे. मात्र, ‘व्हॅलेंटाईन डे’च्या जमान्यात भारतात ‘वर्ल्ड माऊंटेन डे’कडे फारसे लक्ष दिले जात नाही.

नाशिकच्या नर्सरीमधून खास औदुंबराचे रोप रुदनने घेतले आणि पाण्याची बाटली आणि रोपासहीत तो कळसुबाई पर्वत चढून गेला. पर्वतावर असलेल्या एका झ-याच्या बाजूला त्याने खड्डा खोदून औदुंबराचे मनोभावे रोपण केले.

‘कळसुबाईवर खास औदुंबराचीच अजून काही झाडे मी लावणार आहे. औदुंबर लावण्यामागे माझा एक हेतू असा की त्यापासून पर्वतावरील माकडांना ऊंबर खाण्यास मिळतील. या पर्वतावरील फळझाडे तोडली जात असल्यामुळे माकडे उपाशी रहातात. त्यामुळे मी हा उपक्रम करतो आहे,’ असे रुदन सांगतो.

निसर्गाशी एकरूप झालेल्या मुलाच्या या उपक्रमाचा आमच्या कुटुंबाला आनंद आणि अभिमान आहे. अगदी दहावी-बारावीला बोर्डात आल्यासारखा..!

शरद जोशी नावाचा क्रांतिवीर

जगातील सर्वात मोठया कृषिप्रधान देशात असंघटित, शोषित शेतक-यांची शास्त्रशुध्द तत्वांवर विराट चळवळ उभी करणारे कृषिनायक शरद जोशी काळाच्या पडद्या आड गेले आहेत.

आयपीएस झालेला उच्चविद्याविभूषित असलेल्या या तरूणाने अक्षरशः दुस-या स्वातंत्र्ययुध्दाचा आनंद मिळवला आहे. घरादाराची राखरांगोळी करीत जोशी सरांनी शेतक-यांसाठीच देशभक्तासारखा लढा दिला. हा माणूस शेतक-यांसाठीच जगला आणि त्यांच्यासाठीच मृत्यू पावला.

जोशी सर इतर शेतकरी नेत्यांसारखे अभिनेते नव्हते. शेतक-यांच्या नावाखाली या देशात गेल्या अनेक वर्षांपासून अनेक भागात हजारो शेतकरी नेते जन्माला आले आणि स्वतः मोठे होवून, सत्ता भोगून निघून गेले. जोशी सरांनी शेतक-यांना वेळोवेळी जागतिक अर्थनीती आणि आधुनिक शेतीच्या बदलत्या प्रवाहांची माहिती करून देत शास्त्रसुध्द सिध्दांत दिले.

देशात शेतकरी,शेतमजूर,कामगार,कष्टकरी यांच्या चळवळी या जात,धर्म,प्रांत,पैसा,सत्तेभोवतीच उभ्या रहात असतांना जोशी सरांनी कृषीप्रधान भारतात शेतक-यांसाठी स्वातंत्र्य-समतेच्या तत्वाला अधिष्ठान देणा-या चळवळी उभारल्या. सरांच्या सभा लाखोच्या होत. मुंग्यांसारखे शेतकरी जमत. नजर टाकावी तिकडे माणसेच-माणसे असत. दिल्लीश्वर हादरून जात. असा हा एकटयाचा करिष्मा होता.

दोन-दोन, तीन-तीन लाख लोकांचा सभा घेणारा हा नायक सत्तेचा भुकेला निघाला नाही. त्याने कधी सत्ताधीशांची स्वतःची पिढीही तयार केली नाही. तो शेतक-यांसाठी शेतक-यांच्याच भाकरीवर जगला आणि धनदौलती ऐवजी नाव कमावून चालता झाला.

भारतात पहिली कृषिक्रांती झाल्याचे काही जण सांगत असतात. तर काही जण दुसरी क्रांती झाल्याचे सांगतात. जगातील सर्वाधिक शेतकरी आत्महत्या झालेल्या भारतात खरोखर कृषीक्रांती झाली की नाही हे माहित नाही. मात्र, शरद जोशी नावाचा एक सच्चा क्रांतीवीर निघून गेला आहे.

लिंबूसरबत विकता-विकता ज्ञानाची ज्योत तेवत आहे

महाराष्ट्रातील सर्वाधिक उंचीचे कळसुबाई शिखर म्हणजे एक आश्चर्य. मात्र, तेथे दुसरे एक दुर्लक्षित आश्चर्य आहे. ती म्हणजे कु.ज्योती काळू खाडे ही विद्यार्थीनी.

आदिवासी समाजाची द-याडोंगरा वाढणारी ज्योती कळसुबाई पर्वतावर लहाणपणापासून गाईडचं काम करीत असे. पर्वतावर ती लिंबू सरबत विकत असे. लहान असूनही अवघड शिखर ती पर्यटकांबरोबर चढून जाई. शाळेला सुटी असल्यास ती शिखरावर दोनदा जात असे. त्यातून मिळणारे 100-200 रुपये ती आई-वडीलांना देत असे.

ज्योतीविषयी यापूर्वी मी लेख लिहिला होता. कळसुबाईच्या भेटीत मला अलिकडे ज्योती व तिचे वडील पुन्हा भेटले. ते म्हणाले, ‘लिंबूसरबत विकता-विकता माझी ज्योती आता अकरावीला गेली आहे. गाईडचं काम मात्र मी थांबवायला लावलं. एकटी दुकटी मुलगी डोंगरावर पाठवणं आता मला बरं वाटत नाही.’

ज्योतीचे वडील म्हणतात, ‘मी कष्ट करतो. ज्योती ते बघत होती. तिने काम करावं असं मी तिला कधीच सांगितलं नव्हतं आणि आजही सांगत नाही. मात्र, तिची समज मोठी आहे. या डोंगरकाठी राहून वादळवा-यातही ज्योतीने शाळा सोडली नाही.’

मी ज्योतीला पुढच्या शिक्षणाचं विचारलं. ती म्हणाली,’ चहा आणि लिंबूसरबत विकता विकताच मी बारावी पूर्ण करणार आहे. कुटुंबाला मदत करण्यात मला आनंद मिळतो.’

शिक्षणासाठी पैसे थोडे अजून मिळावेत म्हणून ज्योतीने सरबताबरोबरच चहा विकण्यास सुरूवात केली आहे.

बोलता-बोलता ज्योतीने भेगाळलेल्या हाताने थंडगार लिंबूसरबताचा पेला पुढे केला. वादळवा-यात सतत तेवत असलेली ही विद्येची ज्योत एक दिवस कळसुबाईच्या पर्वतरांगामधील एक दीपस्तंभ होणार आहे.